Hè?
Wat zeg je?
Ik versta je niet.
Watte?
Het is voor veel mannen een beproefde tactiek als een vrouw een moeilijke vraag stelt. Gewoon doen alsof je haar niet verstaat. Dan hoef je niet meteen te antwoorden. Watte? Hè? Of in het Portugees: Hein?
Hein? en ui! (huh) is waar dit lichtvoetige liedje van Tom Zé helemaal op is gebaseerd. Ela disse nego, nunca me deixe só. (Ze zei: jongen, laat me nooit alleen.) … Mais eu fiz de conta que não ouvi. Hein? (Maar ik deed alsof ik haar niet hoorde. Hè?)
We hadden waarschijnlijk nooit van dit nummer gehoord als Talking Heads-zanger David Byrne niet – in 1988 in Rio de Janeiro – door de platenbakken was gegaan. Hij viste er een exemplaar van Estudando O Samba van Tom Zé uit. Het album hoorde eigenlijk niet onder het kopje ‘samba’, want de muziek van Tom Zé is veel te avant-garde. Bijna dada. Hij wordt wel de Frank Zappa of de Captain Beefheart van Brazilië genoemd. Critici vergelijken hem ook met John Zorn.
David Byrne was in eerste instantie op zoek naar muziekjes om verzameltapes van te maken voor zijn vrienden. Maar dat groeide uit tot het label Luaka Bop. Een van de eerste releases in 1990 was Brazil Classics, Vol 4: The Best Of Tom Zé – Massive Hits. Dat is bijna het hele album Estundando O Samba uit 1976, aangevuld met wat losse nummers. De tracks hebben veelzeggende titels als Mã, Toc, Tô, Ui!, Só, Dói of Vai. En dus ook Hein?. De langste titel is Um Oh E Um Ah.
Dat klinkt allemaal wat drollig, maar daarmee doen we Tom Zé zwaar tekort. Hein? is een grappig liedje, maar het meeste werk van Tom Zé is bijtend maatschappijkritisch en gericht op de actualiteit. Zelf omschrijft hij het als ‘imprensa cantada’: gezongen journalistiek. Maar net zo goed komen stukken uit Griekse tragedies, Bijbelteksten, middeleeuwse hoofse literatuur of Cervantes’ Don Quichot voorbij.
Tom Zé is geboren in 1936. Zijn echte naam is Antônio José Santana Martins. Hij groeide op in het plattelandsstadje Irará in het droge noordoosten van Brazilië. Later omschreef Tom Zé zijn geboorteplaatsje als ‘pre-Gutenbergian’. Er was alleen orale communicatie. Per toeval behoorde de familie Martins tot de middenklasse. In 1920 won zijn vader de loterij en hij begon een fabriekje. Daardoor kon Tom leren lezen en later studeren. Hij kreeg les van Duitse componisten die de nazi’s waren ontvlucht en kwam terecht bij het communistische Centro Popular de Cultura. Tom Zé behoorde tot de lichting muzikanten uit de jaren zestig die – met het plakkertje Tropicália erop – de traditionele Braziliaanse muziek een schop onder de kont gaven, net als bijvoorbeeld Gilberto Gil en Os Mutantes.
In de jaren tachtig raakte zijn carrière nogal in het slop. De release op Luaka Bop bracht daar verandering in. Voor het eerst kreeg hij internationaal succes. Tom Zé ging weer optreden en platen opnemen en werkte onder andere met Amon Tobin en Tortoise. Tot op de dag van vandaag is hij actief.
Wat een geluk dat David Byrne in die platenzaak juist Tom Zé uit de bakken plukte!
