De battle van de sociale rechtvaardigheid

Eten, drinken, slapen, het zijn onze eerste levensbehoeften. Het zijn ook zaken waarvan vrijwel iedereen vindt dat elk mens daar recht op heeft, al gaat het in de geschiedenis – ook de recente – regelmatig grondig mis.

Ene meneer Maslow heeft nog meer zaken en voorwaarden op een rij gezet die je als mens nodig hebt om je volledig en vrijuit te kunnen ontwikkelen. Dat je in die omstandigheden bent of er in wordt ondersteund en vooral niet in wordt tegengewerkt noemen wij sociale rechtvaardigheid. Een fenomeen wat de laatste jaren op de helling is komen te staan (ook al is 20 februari weer Werelddag van sociale rechtvaardigheid). Overal om ons heen zien we het ikke ikke en alles wat me niet aanstaat kan de *** krijgen opkomen.

Noem het nostalgisch, maar in de muziek wist en weet men nog wat sociaal rechtvaardig is. Laten we luisteren naar een verzameling ondergewaardeerde liedjes over dit thema (vaak over het gebrek eraan of een inbreuk op) en hopen dat het besef weer gaat doordringen dat de mensheid de verkeerde kant op beweegt.

Overigens, die Maslow, die was ietwat onvolledig met al zijn behoeftes. Want, geen muziek!?

Keuze Remco Smith: Gil Scott-Heron – Whitey on the Moon (1970)

Geschiedenis rijmt vaak

De Omgeving van de Mens is de Medemens, dichtte wijlen Jules Deelder ooit al eens. Het wordt nog wel eens vergeten. Dat de samenleving er is om een beetje op elkaar te letten. Dat je samen verder komt dan alleen. En dat succes geen keuze is, net als dakloos zijn niet altijd een keuze is. Gooi een paar keer per ongeluk een 6 en je rijdt in een Tesla (Godbetert). Gooi een paar keer per ongeluk een 1 en je bivakkeert in de Pauluskerk of moet het doen met noodopvang.

In de westerse wereld zou welvaart genoeg moeten zijn. Dat de rijkste mensen van de Verenigde Staten een ratrace doen wie als eerste de dampkring verlaat, op de maan landt, naar Mars afreist; het is me een gruwel. Mannen met kleine pikkies. Aandachttrekkerij. IJdeltuiterij. Als die mensen hun prio’s op orde hadden en hun vermogen echt kwijt wilden, zouden ze ook kunnen kiezen voor het helpen van de zelfkant van de samenleving. Voor die mensen waar Michelle van Tongerloo zich in regio Rotterdam keihard voor inzet.

Geschiedenis herhaalt zich nooit maar rijmt altijd een keer, zong Spinvis Mark Twain na. Ruim vijftig jaar geleden heeft Gil Scott-Heron zich al verbaasd over het gegeven dat de Amerikaanse overheid alles op alles zet om een blanke man op de maan te krijgen, terwijl zoveel Amerikanen de doktersrekening, de huur, gezonde voeding niet kunnen betalen. History often rhymes.

Keuze Annemarie Broek: Patti Smith, Citizen Ship (1979)

Strijdbare oermoeder van de punk

Patti Smith was van eenvoudige komaf en groeide op in New Jersey, een staat in het noorden van de USA. Na de middelbare school ging zij in een fabriek werken, waar zij de harde kanten van het leven leerde kennen. Al vroeg ging ze zich met de muziek bezighouden; in haar teksten neemt ze het vaak op voor de underdogs en minderbedeelden. Vanuit die achtergrond ontstond het lied Citizen Ship. In de eerste plaats bedoelt zij daarmee het begrip burgerschap maar uit de tekst blijkt de je het ook overdrachtelijk kunt opvatten als het schip dat slechts aan gesettelde burgers plaats biedt en niet bedoeld is voor alternatieven en buitenlanders. Ze zingt het op een hypnotiserende wijze en haar woede komt bijna voelbaar over. Getuige de vele reacties van het publiek is dit een zeer herkenbaar beeld. In 1979 kwam het terecht op de LP Wave, die geproduceerd werd door Todd Rundgren. Smith staat bekend als de oermoeder van de punkrock. Ook nu nog, op haar 77ste jaar, treedt ze met veel plezier en succes op; ze was kort geleden nog te zien in Paradiso.

Keuze Willem Kamps: Billy Bragg – A Miner’s Life (1990)

Plaatsvervangend ongemak

Je zal maar honderden meters onder de grond moeten werken, met kans op explosies, instortingen, verstikking of verdrinking. En, mocht je toch weer veilig boven komen, grote kans op stoflongen. Het gevaarlijke beroep van mijnwerker staat zo’n beetje model voor uitbuiting en dus (haaks op) sociale rechtvaardigheid. Het werk staat dan ook bekend om zijn vele stakingen voor betere omstandigheden als evenzeer tegen het sluiten van de mijnen. Er moet immers brood op de plank.

Mijnwerkers zijn meermaals bezongen. Denk aan Working in the Coal Mine van Lee Dorsey, The Coal Miners Daughter, van Loretta lynn, New York Mining Disaster 1941 van de Bee Gees of Red Hill Mining Town van U2, over de grote Britse mijnstaking van 1984, de strijd tegen Iron Lady Margaret Thatcher. Iets recenter is het lied A Miners Life van Billy Bragg. Ook hij zag de slechte voorwaarden; gevaarlijk en ongezond werk en dat tegen een mager salaris en de grote kans op ontslag door sluiting van onrendabele mijnen.

Billy gooit er een union tegenaan, want samen sta je sterk en luister vooral niet naar de werkgevers. Het klinkt als iets uit een bijna vergeten verleden. Wie kent er nog zoiets als solidariteit? Bragg zingt zijn lied op een bedeesde, beheerste toon, al sluimert de strijdvaardigheid en voel je het plaatsvervangende ongemak door zijn roep om rechtvaardigheid. Want of het nou een mijnwerker is, een kind in de kledingindustrie van Bangladesh of een goedkope arbeidsmigrant bij ons in de kassen. We weten het, maar sluiten onze ogen. Dat is het makkelijkst.

Keuze Henkjan Olthuis: Ice-T – Race War (1993)

Open your eyes, Get wise, Put your brain in gear

Over het algemeen luister ik niet echt naar teksten van songs, de stem is voor mij meestal een van de instrumenten. Maar bij artiesten met een message zoals Ice-T is dat anders, daar knalt de boodschap zo uit de speakers dat je niets anders kan dan opletten en luisteren.

Ice-T is een van de grote vertellers in de muziek, en dan gaat het bij hem over leven in the hood, en dan ontkom je niet aan het constante racisme waar iedereen die op een of andere manier not one of us is last van heeft. Vanuit witte ogen zijn ze kort gezegd allemaal zwart.  

Mexicans black
Jamaicans black
Iranians black
Indians black
Hawaiians black
Puerto-Ricans black
Eskimos black
South-Americans black
Orientals black

Yeah, that’s right
The Klan says everything’s black that ain’t white

Keuze Erik Stam – Suzanne Vega – The Queen And The Soldier (1985)

Statusval

Bij Suzanne Vega in deze battle denk je wellicht al snel aan Luka, een nummer over kindermishandeling. Ik kies met The Queen And The Soldier voor een wat minder bekend nummer.

Ik heb geleerd dat sociale status pas echt duidelijk wordt bij een statusval. Als de rollen in status worden omgekeerd; de machthebber wordt ondergeschikte en andersom. In The Queen And The Soldier is zelfs sprake van een dubbele statusval. De soldaat in het verhaal begint met een lage status. Als onderdaan mag hij op audiëntie bij de koningin waarvoor hij al zijn hele leven vecht. Als hij in het gesprek op de vrouw af vraagt waarom er nu al zo lang oorlog heerst, weet ze de vraag niet echt te beantwoorden. Even lijkt de macht van zijn woord sterker dan die van haar zwaard maar in een laatste twist blijkt de angst van onzekerheid sterker dan die van verandering en blijkt het zwaard het toch te winnen. De oorlog woedt door, ook zonder deze soldaat. Een nummer uit 1985 dat handelt over de middeleeuwen en op een of andere manier eng actueel lijkt.

Keuze Freek Janssen – Manic Street Preachers – A Design For Life (1996)

Bullshit jobs

John Keynes, de belangrijkste econoom van de twintigste eeuw, voorspelde in de jaren dertig dat we zouden afstevenen op een 15-urige werkweek. Door automatisering zou steeds meer werk overgenomen worden door machines, terwijl het productieniveau zou stijgen. Ergo: meer welvaart voor iedereen, minder werk om te doen, dus lekker veel tijd om te doen waar je zin in had.

Fast forward naar 2025. Dat is dus niet gelukt. Zelfs na de digitale revolutie en midden in de AI-revolutie werken we onszelf te pletter. Heb je je weleens afgevraagd waarom iedereen het altijd zo belachelijk druk heeft? En hoe dat eigenlijk kan, ondanks alle automatisering?

Antropoloog David Graeber, geestelijk vader van de Occupy-beweging en mede-auteur van een van de beste geschiedenisboeken van de afgelopen jaren, kwam in 2013 met zijn Bullshit Jobs-theorie: de economie heeft zich zo ontwikkeld dat we heel veel rollen hebben gecreëerd die er eigenlijk niet toe doen. Consultants, effectenhandelaren, bedrijfsjuristen, growth hackers; we zouden prima zonder kunnen, maar de banen zijn er wel. En goed betaald, ook. Zoals wij op kantoor wel eens tegen elkaar zeggen: het lijkt hier wel een dagbesteding voor volwassenen.

Wat de theorie van Graeber extra sterk maakt, is dat hij onderzoek aanhaalt waaruit blijkt dat mensen in deze bullshit jobs zelf ook vinden dat hun werk geen nut heeft. Rutger Bregman bracht de theorie van Graeber een stapje verder in zijn boek Waarom Vuilnismannen Meer Verdienen dan Bankiers: hoe oneerlijk is het dat de banen die juist wel onmisbaar zijn, zoals zorgmedewerker, leerkracht, schoonmaker of vuilnisman, zo slecht betaald worden? Dat werd in de coronaperiode duidelijker dan ooit. De essentiële beroepen mochten blijven werken. Maar gingen ze meer verdienen? Ho maar.

Bregman roept nu iedereen in Nederland met een bullshit job op om te stoppen met het verspillen van hun talent en werk te maken van hun morele ambitie. Oftewel: zeg je baan op, ga iets nuttigs doen voor de wereld.

Ik had hier Tomber La Chemise van Zebda kunnen kiezen, maar dat liedje is al eens voorbij gekomen op Ondergewaardeerde Liedjes. Working Class Hero van John Lennon is dan weer te bekend. A Design For Life van Manic Street Preachers gaat over de worstelingen van de working class en hoe mensen worden gedwongen in posities en levens waarin ze hun potentie niet kunnen waarmaken.

Keuze Naomi Mertens – The Ex – The Sitting Chins (2018)

De Onderkinnen

Denk je aan liedjes over sociale rechtvaardigheid, dan denk je natuurlijk aan punk. En als je dat in Nederland doet, dan kun je niet om The Ex heen: de punkband die startte in de hoogtijdagen van de krakersrellen en die zichzelf steeds opnieuw heeft uitgevonden. Zelf raakte ik pas geïnteresseerd in deze band toen Arnold Boer van Zea in 2009 de plek van zanger en oprichter G.W. Sok overnam. Ik was (en ben) fan van zijn stem en van zijn maatschappijkritische teksten die in een creatieve vorm gegoten zijn en van zijn bloedfanatieke gitaarspel.

Het was nog lastig om te kiezen uit het grote repertoire van deze band. Veel nummers gaan over achtergestelde groepen; zelf de barricades opgaan; de strijd tegen het kapitalisme en ook over de beroerde manier waarop wij met de aarde omgaan.

In het nummer The Sitting Chins (dat ik vrij vertaal als de onderkinnen) horen we een aanklacht tegen de zittende macht, de ministers die volgevreten bepalen waar de gewone man zich aan moet houden.

You know, we know what’s right
We know what’s back and front
What’s up and down
Now get back into line

Er gloort hoop aan de horizon als een soort dag des oordeels volgt en deze ‘zittende kinnen’ flinke buikkramp krijgen van het leed dat zij veroorzaakt hebben.

And on a later age
The ministers all got belly cramps
And in later years
They were removed from restaurants

De beelden zijn van een live opname in Le Lieu Unique, Nantes

Keuze Jeroen Mirck: H.E.R. – I Can’t Breathe (2020)

Powerballad tegen politiegeweld

I can’t breathe. Dat waren de laatste woorden van de zwarte Amerikaan George Floyd toen hij in 2020 langdurig en ten onrechte in een nekklem werd gehouden door een politieagent in Minneapolis en daaraan overleed. Zijn noodkreet voor adem werd een veelgehoorde spreuk tijdens de protesten tegen politiegeweld die na dit tragische incident uitbraken in heel Amerika. Ook R&B-zangeres Gabriella Sarmiento Wilson (beter bekend als H.E.R.) greep de woorden aan voor een protestsong.

Starting a war, screaming ‘Peace’ at the same time
All the corruption, injustice, the same crimes
Always a problem if we do or don’t fight
And we die, we don’t have the same right

Het nummer van H.E.R. (bekijk hier de videoclip) grijpt je naar de keel. Het werd al gauw geduid als de ultieme hymne tegen etnische profilering en politiegeweld. H.E.R. zou er een jaar later haar eerste Grammy mee winnen. Indrukwekkend is de spoken word aan het eind van het nummer. Daarin spreekt de zangeres zich uit over de situatie in Amerika en spaart ze evenmin de zelfbenoemde maar passieve medestanders:

We seek justice, we are past fear
We are fed up eating your shit
Because you think your so-called ‘black friend’
Validates your wokeness and erases your racism
That kind of uncomfortable conversation is too hard for your trust-fund pockets to swallow
To swallow the strange fruit hanging from my family tree
Because of your audacity
To say all men are created equal in the eyes of God
But disparage a man based on the color of his skin
Do not say you do not see color
When you see us, see us
We can’t breathe

Protest schuurt en dat doet deze anthem bij uitstek. H.E.R. spreekt zich krachtig uit en verwijst ook mooi naar Gil Scott-Heron, een van de oervaders van het muzikale Amerikaanse protest tegen racisme, getuige deze oneliner: The revolution is not televised. Daarmee is de cirkel rond. Want hoewel de geschiedenis zich telkens herhaalt, doet sterk protest dat gelukkig ook.

Keuze Joris van der Aart: Tom Morello & The Bloody Beetroots (feat. Ana Tijoux) – Lightning Over Mexico (2021)

43 studenten die in het niets verdwenen

Als we het over sociale rechtvaardigheid in de muziek hebben, dan kan Tom Morello niet ontbreken. Er zijn denk ik weinig hedendaagse artiesten die zo uitgesproken opkomen voor de zwakkeren en onderdrukten in de samenleving. Hij is degene die letterlijk naast de vakbondsleden gaat staan als ze staken of die de Native Americans steunt in hun strijd tegen onderdrukking.

We kennen Tom Morello natuurlijk van Rage Against The Machine, Audioslave, zijn samenwerking met Bruce Springsteen en nog veel meer. Activisme speelt in zijn gehele carrière een grote rol. En hij is ook niet te beroerd om fans erop aan te spreken als ze zich beklagen over zijn politieke statements.

Muzikaal heeft hij ondertussen ook flink wat werk afgeleverd dat in Nederland een beetje onder de radar gebleven is. Zo bracht hij in 2021 The Catastrophists EP uit in samenwerking met The Bloody Beetroots, een Italiaanse electronic music producer. Daarop staat oa het nummer Lightning Over Mexico waarin Ana Tijoux de Spaanstalige vocals verzorgt.

Het nummer draagt Morello op aan 43 Mexicaanse studenten/activisten die in 2014 verdwenen toen zij op weg waren naar een demonstratie. De autoriteiten zeiden destijds dat ze ontvoerd en vermoord waren door een drugskartel, maar wat er werkelijk gebeurd is, is nog steeds onduidelijk. Alles wijst erop dat ze door corrupte overheden uit de weg zijn geruimd. Het is een zaak die voor veel onrust zorgde en Mexico nog steeds bezig houdt. Als je geïnteresseerd bent in sociale rechtvaardigheid, dan is het de moeite waard om wat meer over deze zaak te lezen.

Keuze Stefan Koopmanschap: Dead Pioneers – Bad Indian (2023)

De band schuwt het niet om vooroordelen aan de kaak te stellen

Ik schreef al eens eerder over Dead Pioneers, tijdens de Spoken Word Battle. Toen schreef ik over Political Song, die ook prima bij deze battle had gekund. Maar in principe kan heel veel van wat Dead Pioneers maakt wel bij deze battle. De band schuwt het niet op vooroordelen aan de kaak te stellen en bezig te zijn met sociale rechtvaardigheid.

In Bad Indian nemen ze de vooroordelen ten opzichte van en de behandeling van indianen (de originele bewoners van Noord Amerika) op de hak. Op basis van ervaringen neemt hij door hoe hij een slechte indiaan is omdat hij niet een typische indianennaam heeft, over hoe hij een slechte indiaan is omdat hij best goed Engels spreekt.

I finally said to her, “How about Walking Eagle”
And she said, “Yes, but is that true?”
I said “Yes, it′s totally true”
And I never had the heart to tell her that
The only time an eagle walks
Is when it’s too full of shit to fly
′Cause I’m a bad Indian

En dat alles over heerlijke gitaarmuziek.

Kan je dit waarderen? Ga dan 28 mei naar Melkweg, waar Dead Pioneers speelt samen met Pennywise, Propagandhi, Comeback Kid en The Iron Roses.

Keuze Marjolein van Elteren: Hang Youth – Duizendjarig Witte Rijk (2024)

MUZIKAAL ACTIVISME MET CAPS-LOCK INGESCHAKELD

Bij een battle over sociale rechtvaardigheid kan de Amsterdamse punkband Hang Youth niet ontbreken. Hang Youth is een band die ik vaker heb mogen zien bij protesten (zoals bij A12 blokkades en woonprotesten) dan dat ik ze bij festivals of poppodia heb zien optreden. En ergens vind ik dat ook wel passend. Hang Youth is een band die voor mij het meest op zijn plek is op een gammel verrijdbaar podium met een microfoon die soms piept en het geluid dat soms wegvalt. Met korte nummers en directe teksten die je samen met je mede-activisten kan meeschreeuwen terwijl de politie op de achtergrond ons voor de derde keer vordert omdat het volgens de burgemeester beter is als we op het Malieveld gaan staan, want dan is het makkelijker om het protest te negeren. En het mooie aan Hang Youth is dat ik zo’n beetje al hun nummers had kunnen gebruiken voor deze battle. LEG DE ZUIDAS IN DE AS bijvoorbeeld, of WAAROM IS ALLES ZO KK DUUR (en ja, alle titels schrijf je met alleen maar hoofdletters). En met alles wat er in de wereld aan de hand is blijft er ook nog genoeg om boos over te zijn, dus aan brandstof geen gebrek. Op het meest recente album van Hang Youth, ER IS HOOP* slaan ze een iets andere weg in. De nummers worden iets langer, soms ook iets langzamer, soms betrappen we Hang Youth zelfs op subtiliteit. Maar vergis je niet, het is nog steeds dezelfde explosieve punk die je mag verwachten, maar nu met wat extra gelaagdheid. DUIZENDJARIG WITTE RIJK is een van de nummers op ER IS HOOP*, een nummer dat nog maar eens duidelijk maakt dat het huidige beleid en de machtsstructuren die ongelijkheid in stand houden, niet werken. Maar ach, er is helemaal niets aan de hand voor de mensen waarvoor dit systeem wel werkt, er is niets aan de hand voor de sympathisant van het duizendjarig grote witte rijk:

Huisjes blijven melken
Het vee stapelt en de
Verdeelsleutel is alleen geënt op centen hebben
Ziekte is een vetpot voor de vent met de patenten
En de studenten vechten tegen de heilige agenten
De bank die geeft geen rente
School heb geen docenten
Ziekenhuis geen bedden maar daar moet je niet op letten

Door hun muziek te gebruiken als middel om maatschappelijke discussies aan te wakkeren, toont Hang Youth dat kunst en activisme hand in hand gaan. In een tijd waarin de vraag naar sociale verandering steeds urgenter wordt, blijft Hang Youth een krachtige stem voor gelijkheid, inclusie en vrijheid, en tegen het K-woord (dan hebben we het natuurlijk over kapitalisme)

Foto: Cody Pullingham (Unsplash.com)